Wil de Circulaire Economie (CE) in de bouwsector een succes worden, moet de hele keten innoveren. Ook de architectenbranche dient een transitie te ondergaan. Volgens de innovatietheorie van Everett Rogers (1962) begint zo’n verandering met de acceptatie door een paar innovatoren. (Everett Rogers heeft zijn innovatietheorie ontwikkeld in het boek Diffusion of Innovations. Deze theorie gaat over de verspreiding van innovatie (nieuwe producten of ideeën) binnen een groep. De theorie is vooral bekend in de marketingwereld, maar is breder toepasbaar.) Wanneer een innovatie aanslaat, wordt ze stapsgewijs door steeds grotere groepen mensen overgenomen.

De transitie naar een Circulaire Economie in de bouw bevindt zich nog aan het begin van deze cyclus. Om CE van een niche tot een standaard te maken, moet een veel bredere groep zich de circulaire benadering eigen maken. Dit artikel beschrijft hoe architecten CE in hun bestaande ontwerppraktijk kunnen inpassen. We laten zien wat circulair ontwerpen inhoudt, uit welke stappen het bestaat en welke rollen een architect in een circulair project kan spelen. (Dit artikel is gebaseerd op het afstudeeronderzoek dat Fieke Grooters aan de TU Delft deed, mede aan de hand van interviews met CE-adviseurs Noor Huitema (Copper8), Freek Wullink (Arcadis) en Niel Slob (Reborn). Daarnaast vormde een rondetafelgesprek met Cesare Peeren (Superuse Studios), Jamie van Lede (Origins), Arnold Homan (Inbo), Matthijs Prins (TU Delft), Jeroen Euldering (Arcadis) en Noor Huitema (Copper8) input voor het onderzoek. Het onderzoek werd begeleid door Alijd van Doorn en is online te vinden in de repository van de TU Delft.)

Een ontwerpproduct is per definitie een moment in de tijd. Hoe wordt een gebouw gebruikt nadat de eerste gebruiker is vertrokken?

Ontwerp van een circulair ontwerpproduct

Circulair ontwerpen laat zich niet terugbrengen tot bepaalde architectuurstijlen. De kern van een circulair ontwerp is het betrekken van de factor tijd bij je ontwerpkeuzen. Dat uit zich in verschillende onderdelen van het gebouwontwerp, zoals de levenscyclus van het gebouw, de materiaalkeuze en de detaillering.

Ontwerpen op meerdere levenscycli
Als je circulair ontwerpt, begin je na te denken over het gebruik van het gebouw nu en in de (verre) toekomst. Je probeert de vraag te beantwoorden wat er met een gebouw zal gebeuren, als het niet meer wordt gebruikt voor het doel waarvoor het is ontworpen.

De verpakkingsindustrie biedt een goede analogie voor de manier waarop je dat kunt doen. De chipszak is een voorbeeld bij uitstek van niet-circulair denken. Het ontwerp ervan waarborgt de eisen van de eerste gebruiker. De verpakking houdt de chips knapperig door de ontwerpbeslissing een aluminiumlaagje over het plastic aan te brengen. Door deze keuze kun je de chipszak echter niet meer recyclen en blijft na het eerste gebruik onbruikbaar afval over.

In het ontwerp van een Nutella-chocoladepastapot en een Almhof-kwarkverpakking is de factor tijd wel meegenomen in de ontwerpkeuzen. Beide verpakkingen zijn circulair, beide op hun eigen manier. De chocoladepastapot krijgt na gebruik een nieuwe functie als drinkglas. Het ontwerp heeft daarvoor de juiste vorm en door het innovatieve deksel zijn in tegenstelling tot een schroefdop geen ribbels op het glas nodig.

De kwarkverpakking daarentegen is ontworpen met het oog op een zinvolle recycling. De verpakking bestaat uit zo weinig mogelijk plastic en is versterkt met een kartonnen wikkel. Met een simpele beweging scheur je het karton van het plastic af en houd je twee materialen over die los van elkaar worden gerecycled.

Een gebouw is complexer dan een verpakking, maar ook hier geldt dat je ontwerpkeuzen zo kunt maken dat een gebouw, dan wel de materialen van waarde kunnen zijn na hun eerste gebruik.

Ontwerpen op demontage: Poka Yoke
Bij circulair ontwerpen denk je niet alleen na over hoe iets in elkaar wordt gezet, maar ook over hoe het uit elkaar kan worden gehaald. Grondstoffenpaspoorten, leasecontracten en terugkoopgaranties zijn alleen relevant als een ontwerp zich leent voor demontage.

In je detaillering kun je rekening houden met de waarde die materialen in de toekomst hebben. De Japanse term Poka Yoke is hierop van toepassing. De term laat zich vertalen als ‘foolproof’. Uitgangspunt is dat het vrijwel onmogelijk is fouten te maken bij het gebruik van producten. In overzichtelijke gebouwconstructies kun je zichtbaar maken welke materialen zijn gebruikt en hoe ze zijn bevestigd. Ook het minimaliseren van het aantal toegepaste materialen is een circulaire ontwerpkeuze.

Ontwerpen met her te gebruiken materialen
Tot slot is de materiaalkeuze zelf van belang. Een gebouw kun je demontabel ontwerpen, maar als de materialen niet hergebruikt of gerecycled kunnen worden, houdt het alsnog op. Door de materialen in een gebouw maximaal te hergebruiken, minimaliseer je de vraag. In je ontwerp zoek je naar materialen die gemakkelijk een kringloop kunnen doorlopen. Dit betreft materialen met standaardafmetingen of, als het ontwerp specifieke vormen kent, materialen die zonder waardeverlies zijn te recyclen.

Nieuwe ontwerpproducten: grondstoffenpaspoort en demontagehandleiding
In een circulair ontwerp benader je een gebouw per definitie als een moment in de tijd. Terwijl traditionele architecten zich nog altijd fel verzetten tegen de aantasting van hun werk door verbouwing of sloop, ensceneren architecten in circulaire projecten hun eigen afbraak.
Daarom bestaat een circulair gebouwontwerp naast de standaard ontwerpproducten uit bijzondere producten zoals een grondstoffenpaspoort, een demontagehandleiding en leasecontracten voor hergebruik. In deze documenten leg je de toekomstige stappen vast waarmee je de cirkel rondmaakt. Deze kunnen door de architect worden gemaakt, maar ook door anderen.

TIPS

• Ga het gesprek aan met je opdrachtgever en onderzoek hoe het gebouw in de toekomst kan functioneren.
• Doe onderzoek naar minimaal tien materialen die duurzaam en circulair zijn en die je in verschillende projecten kunt toepassen.
• Neem contact op met sloop- en demontagebedrijven en leer van hun kennis en expertise.

Ontwerpen met de factor tijd. Een chipszak is onbruikbaar afval, de pastapot wordt hergebruikt als drinkglas en een kwarkverpakking is volledig te recyclen. Laat het toekomstig gebruik van invloed zijn op de te maken ontwerpkeuzen.

Stappen in een circulair ontwerpproces

Circulair bouwen vereist een ander dan een standaard ontwerpproces. Het is belangrijk om het ontwerp niet dicht te timmeren, zodat experts en producenten de ruimte krijgen om hun inbreng te hebben. Het ontwerpproces van een circulair gebouw bestaat grofweg uit drie stappen: analyse, ontwerp en assemblage.

Stap 1: analyse
Bij de eerste stap moet je de vraag van de opdrachtgever helder zien te krijgen. Wat zijn de wensen en ambities waarvoor het gebouw een oplossing biedt? Vervolgens zet je deze wensen in de tijd uit. Kan de vraag nog veranderen? Moet het gebouw meegroeien met de organisatie?
Als de vraag helder is, stel je een onderzoek in naar het bestaande gebouw en/of de directe omgeving. Het doel hiervan is om inzicht te krijgen in welke grondstoffen, (bouw)delen en materialen al aanwezig zijn en in het ontwerp zijn te gebruiken.

Stap 2: ontwerp
In deze fase ontwerp je de hoofdlijnen van het gebouw en het functioneren ervan in de loop van de tijd. Deze functionele hoofdlijnen bieden antwoord op de vraag van de opdrachtgever, zonder dat hieraan vaste maten of specifieke materialen zijn gekoppeld. Je sluit deze fase af met een ontwerp waaruit duidelijk wordt welke zaken vastliggen en welke flexibel zijn.

Stap 3: assemblage
Als je de functionele lijnen hebt uitgezet, kun je je ontwerp materialiseren en detailleren. Voor sommige onderdelen van je gebouw maak je gebruik van producten die toeleveranciers aanbieden. Deze producten zijn circulair ontworpen op het gebied van materialisering, detaillering en businessplan en kunnen direct in het ontwerp worden ingepast.
Experts leveren voor verschillende onderdelen input en nemen daarvoor ook de verantwoordelijkheid. Een circulair ontwerpproces is bij uitstek een coproductie. Gedurende het proces is sprake van intensieve samenwerking met adviseurs, producenten en toeleveranciers. Het beheersen en gebruiken van programma’s zoals BIM is voor CE-projecten een must.

TIPS

• Stel het ontwerpen uit! Een circulair project begint met een stevige analyse van de vraag en de omgeving.
• Werk tijdens het proces met scenario’s waarin de effecten van verschillende keuzemogelijkheden duidelijk zijn uitgewerkt.
• Vul de fasedocumenten aan met een helder overzicht van openstaande circulaire ontwerpkeuzen.
• Ga allianties aan met producenten en leveranciers tijdens het ontwerpproces.

Een circulair ontwerpproces start idealiter met een uitgebreide analyse, waarna een ontwerp van een outline zonder vaste maatvoering en materialisatie volgt. Het eindigt met een assemblage van de resultaten van de coproductie.

Rol van een architect in een circulair project

Afhankelijk van je rol in de projectorganisatie, kun je als architect sturen op je eigen ontwerpactiviteiten. Binnen een projectorganisatie is een architect gewoon in verschillende rollen te acteren. Ook in een CE-project zijn meerdere posities denkbaar waarin architecten een bijdrage leveren. Het ligt voor de hand om je CE-rol te ontwikkelen vanuit de kernwaarden van je bureau. (De in deze paragraaf gebruikte typologie van ‘strong idea’, ‘strong service’ en ‘strong delivery’ bureaus is ontleend aan Robert Gutman, samengevat in zijn klassieker Architectural Practice. A Critical View(New York 1988).

De architect als inspirator
In de transitiefase naar een Circulaire Economie zijn partijen nodig die hun omgeving enthousiasmeren en uitdagen om hierin mee te gaan. De architect is bij uitstek een partij die deze rol in het projectteam kan vervullen. Deze positie past uitstekend bij bureaus die zichzelf als ‘strong idea’ bureau profileren en hun toegevoegde waarde zien in conceptuele denkkracht.

De architect als integrator
CE vraagt om de integratie van bouwkundige en technische kennis in het ontwerp. Naast ontwerpers zullen alle specialisten (zoals bouwmanagers, kosten- en klimaatdeskundigen) de stap naar een Circulaire Economie moeten zetten. Hun kennis wordt daarmee nog specialistischer. Het is aan de architect om deze kennis in een vroeg stadium te integreren in het ontwerp.
Deze rol past als een handschoen bij architecten die zich als ‘strong service’ bureau positioneren. Hun toegevoegde waarde ligt in een solide dienstverlening ten behoeve van complexe projecten. Binnen een circulair project kan de architect zijn rol uitbreiden door in de verschillende levenscycli het beheer over het ontwerp op zich te nemen, inclusief demontage en hergebruik.

De architect als specialist
Een circulair ontwerpproject is kennisintensief. Binnen projecten ontbreekt het vaak aan tijd om deze kennis te ontwikkelen. Daarom is er ruimte voor verregaande specialisatie. Architecten kunnen hierop inspelen door zich te ontwikkelen tot experts op het gebied van circulaire programma’s van eisen, opstellers van grondstoffenpaspoorten of als ‘process engineers’ in het smeden van noodzakelijke coalitieverbanden en businesscases.
Een andere manier van specialisatie heeft betrekking op specifieke circulaire strategieën. Waar het ene bureau zich onderscheidt door ultrademontabel bouwen, richt het andere zich op ‘multipurpose’ ontwerp. Bij deze vormen van specialisatie hoort ook integrale kennis van de installatie- en bouwtechniek. Deze vorm van specialisatie past het beste bij ‘strong delivery’ bureaus, die zich onderscheiden door een effectieve dienstverlening vanuit het repetitief inzetten van kennis.

Samenwerking
Uiteindelijk gaat het bij CE om samenwerken. Dat kan in vaste of flexibele teams. De basis van een succesvol CE-project is het respect voor de bijdrage van de ander. Het ontwikkelen van het nodige vertrouwen binnen het team is een aparte activiteit waaraan je veel aandacht dient te besteden.

TIPS

• Denk na over een profilering als circulair bureau die past bij de oorspronkelijke dienstverlening.
• Maak binnen je bureau een of meerdere mensen verantwoordelijk voor het ontwikkelen van de juiste kennis en tools.
• Besteed in de beginfase van je project veel aandacht aan teamvorming. Zeker zolang je nog geen goede standaards in taakverdeling hebt ontwikkeld, zijn vertrouwen en transparantie extra belangrijk voor het beste teamresultaat.

Binnen een circulair project zijn meerdere posities denkbaar van waaruit de architect een bijdrage kan leveren: als inspirator, integrator of specialist. Het ligt voor de hand om je CE-rol te ontwikkelen vanuit de kernwaarden van je bureau.

De circulaire architect

Iedere architect kan circulair werken. De een ziet hierin kansen om voor een langere termijn betrokken te blijven bij een project, de ander ziet CE als aanjager voor het bedenken van vernieuwende ontwerpconcepten. De een ziet een uitdaging in het hergebruiken van reststromen, de ander wil iets moois maken met biobased materialen of juist van hoogwaardige materialen die zonder afwaardering kunnen worden hergebruikt.

Juist deze verschillen zorgen ervoor dat CE niet hoeft te leiden tot standaardisatie in de architectuur. Uiteindelijk hoeven we niet te spreken van dé circulaire architect. Je bent architect en circulariteit is een kwaliteitsniveau dat je kunt nastreven. Gun jezelf en je bureau de tijd om na te denken over de manier waarop jij de Circulaire Economie wilt laten groeien en welke stappen je daarin kunt zetten.